La repercusión de las fórmulas de fe sinodales en el episcopado hispano de la segunda mitad del siglo IV

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.3989/hs.2023.10

Palabras clave:

Constancio II, fórmulas de fe, episcopado hispano, textos doctrinales

Resumen


A partir del concilio sirmiense de 357, en las filas del episcopado hispano también se atestigua tanto la vinculación como la oposición a las fórmulas de fe sinodales impuestas por Constancio II. Se analiza la repercusión inicial en la península ibérica de la «segunda fórmula» de Sirmio a partir de los posicionamientos de Osio, Potamio, Gregorio y Florencio —cuyas actuaciones rebasan el ámbito ibérico—, los cuales ponen de manifiesto la pluralidad existente al respecto. Los escritos conservados del contemporizador Potamio, debidamente datados, evidencian su segundo tránsito doctrinal —ahora del anomeísmo al niceísmo— tras la muerte de Constancio II, en consonancia con la restauración nicena. Por su parte, el decurso vital de Gregorio muestra su férrea defensa del Nicaenum y, asimismo, su relevante actividad epistolar.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

Barnes, Timothy David. 1993. Athanasius and Constantius. Theology and Politics in the Constantinian Empire. Cambridge (Mass.): Harvard University Press.

Baronio, Cesare. 1624. Annales ecclesiastici. En Nouissima editio, postremum ab auctore aucta et recognita III, ed. Odorico Rinaldi, Giacomo Laderchi y Abraham Bzowski. Antwerpen: Plantiniana.

Bastien, Pierre. 1983. Le monnayage de Magnence (350-353). 2ª ed. Wetteren: Éditions numismatique romaine.

Brennecke, Hanns Christof. 1984. Hilarius von Poitiers und die Bischofs-opposition gegen Konstantius II. Untersuchungen zur dritten Phase des Arianischen Streites (337-361). Berlin: De Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110866520

Brennecke, Hanns Christof, Uta Heil, Annette von Stockhausen y An¬gelika Wintjes. 2007. Athanasius Werke III/1 [Dokumente zur Geschichte des arianischen Streites], 3 [Bis zur Ékthesis makrósti¬chos]. Berlin: De Gruyter.

Brennecke, Hanns Christof, Annette von Stockhausen, Christian Müller, Uta Heil y Angelika Wintjes. 2014. Athanasius Werke III/1 [Dokumente zur Geschichte des arianischen Streites], 4 [Bis zur Synode von Alexandrien 362]. Berlin: De Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110216363

Buckley, Francis Joseph. 1964. Christ and the Church according to Gre-gory of Elvira. Roma: Pontificia Università Gregoriana.

Cavallera, Ferdinand. 1922. Saint Jérôme. Sa vie et son oeuvre I/2. Louvain: Université catholique.

Conti, Marco. 1998. The Life and Works of Potamius of Lisbon. Turnhout: Brepols. https://doi.org/10.1484/M.IPM-EB.5.112143

De Clercq, Victor Cyril. 1954. Ossius of Cordova. A Contribution to the History of the Constantinian Period. Washington: Catholic Univer¬sity of America.

Dekkers, Éloi. 1953. «Les traductions grecques des écrits patristiques latins». Sacris Erudiri 5: 193-233. https://doi.org/10.1484/J.SE.2.304651

Duchesne, Louis. 1908. «Libère et Fortunatien». Mélanges d'archéologie et d'histoire de l'école française de Rome, Antiquité 28: 31-78. https://doi.org/10.3406/mefr.1908.6969

Dulaey, Martine. 1993. «Grégoire d'Elvire et le Commentaire sur la Genèse de Victorin de Poetovio». En Charisteria Augustiniana, Iose¬pho Oroz Reta dicata, ed. Pedro Merino y Juan Manuel Torrecilla, 203-219. Madrid: Augustinus. https://doi.org/10.5840/augustinus199338149/15115

Dulaey, Martine. 2006. «Le De arca Noe de Grégoire d'Elvire et la tradition exégétique de l'Église ancienne». Graphè 15: 79-101.

Duval, Yves-Marie. 1969. «La 'manoeuvre frauduleuse' de Rimini. A la recherche du Liber aduersus Vrsacium et Valentem». En Hilaire et son temps. XVIe Centenaire de la mort de saint Hilaire, 51-103. Paris: Études augustiniennes.

Feder, Alfred Leonhard. 1910. Studien zu Hilarius von Poitiers I [Die sogenannten Fragmenta historica und der sogenannte Liber i ad Constantium imperatorem nach ihrer Überlieferung, inhaltlichen Bedeutung und Entstehung]. Wien: Hölder.

Frede, Hermann Josef. 1981. Kirchenschriftsteller: Verzeichnis und Sigel. Repertorium scriptorum ecclesiasticorum latinorum saeculo nono antiquiorum, siglis adpositis quae in editione Bibliorum Sacrorum iuxta ueterem latinam uersionen adhibentur. Freiburg im Breisgau: Herder.

Girardet, Klaus Martin. 1974. «Constance II, Athanase et l'édit d'Arles (353). Â propos de la politique religieuse de l'empereur Constance II». En Politique et théologie chez Athanase d'Alexandrie, ed. Charles Kannengiesser, 63-91. Paris: Beauchesne.

Hanson, Richard Patrick Crosland. 1988. The Search for the Christian Doctrine of God. The Arian Controversy 318-381. Edinburgh: T&T. Clark.

Jones, Arnold Hugh Martin, John Robert Martindale y John Morris. 1971. The Prosopography of the Later Roman Empire I [A.D. 260- 395]. Cambridge: University Press.

Kelly, John Norman Davidson. 1980. Primitivos credos cristianos [traducción de la tercera edición inglesa, 1972, por S. Talavero]. Sala¬manca: Secretariado Trinitario.

Klein, Richard. 1982. «Zur Glaubwürdigkeit historischer Aussagen des Bischofs Athanasius von Alexandria über die Religionspolitik des Kaisers Constantius II». En Papers Presented to the Eight In¬ternational Conference on Patristic Studies III, ed. Elizabeth Anne Livingstone, 996-1017. Oxford: Pergamon.

Maier, Jean-Louis. 1987. Le dossier du Donatisme I [Des origines à la mort de Constance II (303-361)]. Berlin: Akademie Verlag. https://doi.org/10.1515/9783112592861

Mandouze, André. 1982. Prosopographie chrétienne du Bas-Empire I [Prosopographie de l'Afrique chrétienne (303-533)]. Paris: Centre national de la recherche scientifique.

Maritano, Mario. 1997. «Bibliografia eusebiana». En Eusebio di Vercelli e il suo tempo, ed. Enrico dal Covolo, Renato Uglione y Giovanni Maria Vian, 415-471. Roma: LAS.

Martin, Annick. 1996. Athanase d'Alexandrie et l'Église d'Égypte au IVe siècle (328-373). Roma: École française de Rome.

Martin, Annick y Micheline Albert. 1985. Histoire «acéphale» et Index syriaque des lettres festales d'Athanase d'Alexandrie. Introduction, texte critique, traduction et notes. Paris: Éditions du Cerf.

Mazorra, Enrique. 1967. «La carta de Eusebio de Vercelli a Gregorio de Elvira y los Cronicones». Estudios eclesiásticos 42: 241-250.

Meslin, Michel. 1967. Les ariens d'Occident, 335-430. Paris: Éditions du Seuil.

Montes Moreira, António. 1969. Potamius de Lisbonne et la controverse arienne. Louvain: Université catholique.

Montes Moreira, António. 1975. «Le retour de Potamius de Lisbonne à l'orthodoxie nicéenne». Didaskalia 5: 303-354.

Nautin, Pierre. 1961. «La date du De uiris inlustribus de Jérôme, de la mort de Cyrille de Jérusalem et de celle de Grégoire de Nazianze». Revue d'histoire ecclésiastique 56: 33-35.

Pérez, Javier. 2008. La crisis luciferiana. Un intento de reconstrucción histórica. Roma: Institutum patristicum Augustinianum.

Pietri, Charles. 1976. Roma christiana. Recherches sur l'Église de Rome, son organisation, sa politique, son idéologie de Miltiade à Sixte III (311-440) I. Roma: École française de Rome.

Pietri, Luce y Marc Heijmans. 2013. Prosopographie chrétienne du Bas-Empire IV [Prosopographie de la Gaule chrétienne (314-614)]. Paris: Association des amis du Centre d'histoire et civilisation de Byzance.

Pietri, Charles y Luce Pietri. 1999-2000. Prosopographie chrétienne du Bas-Empire II [Prosopographie de l'Italie chrétienne (313-604)]. Roma: École française de Rome.

Piras, Antonio. 1999. «Mezzi espressivi ed espedienti stilistici nelle lettere di Eusebio di Vercelli». En La Sardegna paleocristiana tra Eusebio e Gregorio Magno, ed. Attilio Mastino, Giovanna Sotgiu y Natalino Spaccapelo, 391-404. Cagliari: Pontificia Facoltà Teologica della Sardegna.

Saltet, Louis. 1905. «La formation de la légende des papes Libère et Félix». Bulletin de littérature ecclésiastique 7: 222-236.

Saltet, Louis. 1906. «Fraudes littéraires des schismatiques lucifériens aux IVe et Ve siècles». Bulletin de littérature ecclésiastique 8: 300- 326.

Saxer, Victor. 1997. «Fonti storiche per la biografia di Eusebio». En Eusebio di Vercelli e il suo tempo, ed. Enrico dal Covolo, Renato Uglio¬ne y Giovanni Maria Vian, 121-152. Roma: LAS.

Seeck, Otto. 1919. Regesten der Kaiser und Päpste für die Jahre 311 bis 476 n. Chr. Vorarbeit zu einer Prosopographie der christlichen Kaiserzeit. Stuttgart: Metzler.

Shuve, Karl. 2014. «The Episcopal Career of Gregory of Elvira». Journal of Ecclesiastical History 65: 247-262. https://doi.org/10.1017/S002204691300256X

Simonetti, Manlio. 1960. «Alcune osservazioni a proposito di una professione di fede attribuita a Gregorio di Elvira». Rivista di cultura classica e medioevale 2: 307-325.

Simonetti, Manlio. 1963. «Appunti per una storia dello scisma luciferiano». En Atti del convegno di studi religiosi sardi, 69-81. Padova: Cedam.

Simonetti, Manlio. 1974. «La crisi ariana e l'inizio della riflessione teologica in Spagna». En Colloquio italo-spagnolo sul tema: Hispania romana, 127-147. Roma: Accademia Nazionale dei Lincei.

Simonetti, Manlio. 1975a. La crisi ariana nel IV secolo, Roma: Institutum patristicum Augustinianum.

Simonetti, Manlio. 1975b. Gregorio di Elvira, La fede. Introduzione, tes-to critico, traduzione, commento, glossario e indici. Torino: Società Editrice Internazionale.

Simonetti, Manlio. 1975c. «La doppia redazione del De fide di Gregorio di Elvira». En Forma futuri. Studi in onore del cardinale Michele Pellegrino, 1022-1040. Torino: Bottega d'Erasmo.

Simonetti, Manlio. 1997. «Eusebio nella controversia ariana». En Eusebio di Vercelli e il suo tempo, ed. Enrico dal Covolo, Renato Uglione y Giovanni Maria Vian, 155-179. Roma: LAS.

Simonetti, Manlio. 1998. «Lucifero di Cagliari nella controversia ariana». Vetera christianorum 35: 279-299.

Simonetti, Manlio. 1999. «Scritti di e attribuiti a Eusebio di Vercelli». En La Sardegna paleocristiana tra Eusebio e Gregorio Magno, ed. Attilio Mastino, Giovanna Sotgiu y Natalino Spaccapelo, 449-461. Cagliari: Pontificia Facoltà Teologica della Sardegna.

Ulrich, Jörg. 1994a. Die Anfänge der abendländischen Rezeption des Nizänums. Berlin: De Gruyter. https://doi.org/10.1515/9783110873078

Ulrich, Jörg. 1994b. «Einige Bemerkungen zum angeblichen Exil des Ossius», Zeitschrift für Kirchengeschichte 105: 143-155.

Vega, Ángel Custodio. 1957. España sagrada LVI [De la santa iglesia apostólica de Eliberri (Granada)]. Madrid: Maestre.

Vilella, Josep. 1997. «Un obispo-pastor de época teodosiana: Prisciliano». En Vescovi e pastori in epoca teodosiana II, 503-530. Roma: Institutum patristicum Augustinianum.

Vilella, Josep. 1998. «Las primacías eclesiásticas en Hispania durante el siglo IV». Polis 10: 269-285.

Vilella, Josep. 2020. Biografía de Osio de Córdoba. Barcelona: Universitat de Barcelona.

Vona, Costantino. 1970. Gregorio di Elvira, I Tractatus de libris sacrarum Scripturarum. Fonti e sopravvivenza medievale, Roma: Ponti¬ficia Università Lateranense.

Wilmart, André. 1906. «Les Tractatus sur le Cantique attribués à Grégoire d'Élvire». Bulletin de littérature ecclésiastique 7: 233-299.

Wilmart, André. 1908. La tradition des opuscules dogmatiques de Foebadius, Gregorius Illiberitanus, Faustinus. Wien: Hölder.

Wilmart, André. 1909. «Arca Noe». Revue bénédictine 26: 1-12. https://doi.org/10.1484/J.RB.4.02217

Wilmart, André. 1912a. «Un manuscrit du Tractatus du faux Origène espagnol sur l'arche de Noé». Revue bénédictine 29: 47-59. https://doi.org/10.1484/J.RB.4.04714

Wilmart, André. 1912b. «Fragments du Ps-Origène sur le psaume xci dans une collection espagnole». Revue bénédictine 29: 274-293. https://doi.org/10.1484/J.RB.4.04730

Wilmart, André. 1913. «La lettre de Potamius à Saint Athanase». Revue bénédictine 30: 257-285. https://doi.org/10.1484/J.RB.4.01777

Wilmart, André. 1921-1928. «A. Vaccari, Uno scritto di Gregorio di Elvira tra gli spurii di s. Girolamo» [reseña]. Bulletin d'ancienne littérature chrétienne latine I, ed. Bernard Capelle, 54-56, nº 112. Maredsous: Abbaye de Maredsous.

Descargas

Publicado

2023-06-28

Cómo citar

Maymó, P., & Vilella, J. (2023). La repercusión de las fórmulas de fe sinodales en el episcopado hispano de la segunda mitad del siglo IV. Hispania Sacra, 75(151), 103–115. https://doi.org/10.3989/hs.2023.10

Número

Sección

Artículos

Datos de los fondos

Ministerio de Ciencia, Innovación y Universidades
Números de la subvención PID2019-104448GB-I00