De atributo jacobeo a reliquia isabelina: el bordón de peregrina de la santa reina Isabel

Autores/as

  • Milton Pedro Dias Pacheco CHAM – Centro de Humanidades da Universidade Nova de Lisboa e da Universidade dos Açores / Centro Interuniversitário de Estudos Camonianos da Universidade de Coimbra / Faculdade de Letras da Universidade de Coimbra https://orcid.org/0000-0002-1574-8252

DOI:

https://doi.org/10.3989/hs.2021.012

Palabras clave:

D. Isabel, infanta de Aragón y reina de Portugal, santa Isabel de Portugal, tesoro de la Reina Santa, culto de las reliquias, peregrina jacobea, bordón de peregrino, orfebrería medieval

Resumen


Durante la apertura de la tumba de la Beata Isabel, infanta de Aragón y reina de Portugal —esposa del rey D. Dinis—, en marzo de 1612, para dar continuidad a su proceso de canonización, fueron encontrados, depositados sobre el ataúd, algunos objetos personales: el bordón y la escarcela ofrecidos por el arzobispo de Santiago de Compostela durante su peregrinación en 1325. Adquiriendo un valor espiritual inmediato, como una auténtica reliquia, el bordón de peregrina fue dispuesto a la veneración de los fieles dentro de un relicario de plata, ejecutado entre 1612 y 1614, y luego transportado en una pomposa procesión durante las fiestas celebradas en Coimbra con motivo de su canonización, alcanzada en 1625, mientras que la escarcela y un fragmento del bordón fueron enviados a la Corte de D. Felipe III de Portugal – IV de España. Privilegiamos, como líneas principales de investigación en el campo de la Historia del Arte, la presentación de los datos obtenidos tras un riguroso análisis material y de una consulta exhaustiva de las fuentes documentales disponibles que se refieren a la única reliquia del llamado Tesoro de la Reina Isabel dispuesta para la veneración pública, dentro de un cuadro cronológico histórico comprendido entre 1325 y 1625.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

Arquivo Nacional da Torre da Tombo [ANTT] - Lisbon, Portugal: Ordem dos Frades Menores - Província de Portugal, Convento de Santa Clara de Coimbra, Documentos Particulares, maço 22, documento n.º 21.

Arquivo da Universidade de Coimbra [AUC] - Coimbra, Portugal: Repartição da Fazenda do Distrito de Coimbra. Extinto Convento de Santa Clara de Coimbra, "Inventario das imagens, alfaias e mais objectos encontrados no extincto convento de Santa Clara aros da cidade de Coimbra". Coimbra: 1886, 15 de Fevereiro, a 1887, 28 de Fevereiro.

Alighieri, Dante. 2013. A Divina Comédia (translation of Vasco Graça Moura). Lisboa: Quetzal.

Bocache, Reinerio M.F.L. [Esperança, friar Manoel da?]. 1746. Breve compendio da vida, morte, virtudes, e milagres de Santa Isabel, Sexta Rainha de Portugal, e Infanta de Aragaõ. Lisbon: Printing office of Pedro Ferreira.

Brandão, friar Francisco. 1672. "Relaçam da vida da Gloriosa Santa Isabel Rainha de Portugal, tresladada de hum livro escrito de maõ, que esta no Convento de S. Clara de Coimbra [Appendix]", Sexta Parte da Monarchia Lusitana, que contem a historia dos últimos vinte & tres annos delRey Dom Dinis, 495-534. Lisbon: Printing office of Ioam da Costa.

Brandão, friar Francisco. 1672. Sexta Parte da Monarchia Lusitana, que contem a historia dos últimos vinte & tres annos delRey Dom Dinis. Lisbon: Printing office of Ioam da Costa.

Carrillo, friar Juan. 1617. Historia, y Vida de Santa Isabel Reyna de Portugal, y Infanta de Aragón. Zaragoza: By Juan de la Naja y Quartanet.

Castelbranco, Vasco Mousinho de Quevedo. 1596. Discurso sobre a vida, e morte, de Santa Isabel Rainha de Portugal, & outras varias Rimas. Lisbon: By Manoel de Lyra.

Diogo, Affonso. 1560. Vida & milagres da gloriosa Raynha sancta Ysabel, molher di catholico Rey dõ Dinis sexto de Portugal. Com ho compromisso da cõfraria do seu nome, & graças a ella concedidas. Coimbra: By Ioam da Barreyra.

Escobar, friar Antonio. 1680. A Fenis de Portugal, A flor transformada em estrella, A estrella transferida a sol, A Idea moral, politica, & historica, de tres estados, discursada na Vida da Rainha Sancta Izabel, infanta de Aragão, fragrante flor, cazada com El-Rey D. Dinis de Portugal, Estrella resplandecente, Viuva terceira de sam francisco, Sol flamant. Coimbra: By Manoel Diaz.

Esperança, friar Manoel da. 1666. Historia Serafica da Ordem dos Frades Menores de S. Francisco na Provincia de Portugal, II, Lisbon: Printing office of Craesbeeck de Mello.

Figaniére, Frederico Francisco de la. 1859. Memorias das Rainhas de Portugal: D. Theresa - Santa Isabel. Lisbon: Tipografia Universal.

Góis, Damião de (atrib.) 1548-1557? Lenda da Rainha Dona Isabel chamada a Sancta molher delRei Dom Denis a qval fvndov a Casa do Spirito Sancto da Vila dAlanquer. (Lisbon?).

Góis, Damião de. 1749. Chronica do Serenissimo Senhor Rei D. Manoel I. Lisbon: Printing office of Miguel Manescal da Costa.

Lacerda, D. Fernando Correa de. 1735. Historia da Vida, Morte, Milagres, Canonizaçaõ e Trasladaçaõ de Santa Isabel sexta Rainha de Portugal. West Lisbon: Printing office of António de Sousa da Sylva.

Martyres. D. Timotheo dos. 1960. Crónica de Santa Cruz, III. Coimbra: Edição da Biblioteca Municipal.

Menezes, Francisco de Brito. 1626. "Cançam panegirica à Canonização da Raynha Sancta Isabel", Sanctissimae Reginae Elisabethae poeticum certanem dedicat, & consecrat Academia Conimbricensis. Coimbra: Printing office of Didaci Gomez de Loureiri.

Pina, Ruy de. 1653. Chronica de ElRey Dom Afonso o Quarto do nome, e settimo dos Reys de Portugal. Lisbon: Printing office of Paulo Craesbeeck.

Pina, Ruy de. 1729. Chronica do muito alto, e muito esclarecido príncipe Dom Diniz, sexto Rey de Portugal. West Lisbon: Printing office of Ferreyriana.

Pinheiro, friar Jorge. 1626. Sermão que pregou o P. Mestre Frei Jorge Pinheiro […] nas festas […] desta cidade […] na canonização de S.

Isabel Raynha de Portugal no mes de Octubro da era de 1625 annos. Coimbra: Printing office of Didaci Gomez de Loureiro.

Rego, Antonio de Andrada. 1727. Sermaõ da Raynha S. Izabel sexta de Portugal pregado Em a Igreja do Real Convento de Santa Clara de Coimbra: assistindo em Prestito a Universidade em 4 de Iulho de 1727. Coimbra: Printing office of Real Colégio das Artes da Companhia de Jesus.

Relação das grandiosas festas, que na cidade de Coimbra, hoje por novo titulo Cidade ditosa, fez o Illustrissimo Senhor Dõ Ioão Manoel, Bispo Conde, á Canonização de Sancta Isabel, Rainha de Portugal. 1625. Coimbra: s.i.

Relaçam das festas que a Real Villa de Madrid fez à Canonização de Sancta Isabel Rainha de Portugal, molher del Rey Dom Dinis. 1625. Lisbon (?): By Gerardo da Vinha.

Relatio facta in concistorio secreto coram S. D. N. Urbano Papa VIII. a Francisco Maria Episcopo Ostiensi, die XIII. Ianuarii M. D C. XXV. Super vita, Sanctitate, actis Canonizationis, & miraculis piæ memoriæ Beatæ Elisabethæ Lusitanæ Reginæ. 1625. Rome: s.i.

Resurreição, friar Antonio da. [1625?]. Sermam do P. Doutor Fr. Antonio da Resurreição da ordem dos Pregadores, lente de Prima de Theologia da Universidade de Coimbra, Deputado do S. Officio, na solennissima procissão, & festas da Real Universidade na Canonização da Raynha Sancta no Mosteyro de S. Clara da mesma Cidade em 23 de Outubro de 1625. [Coimbra?].

Sanctissimæ Reginæ Elisabethæ Poeticum Certamen dedicat, & consecrate Academia Conimbricensis. 1626. Coimbra: Printing office of Gomez de Loureiro.

Siqueyra, padre Bento de. 1650. Sermam que o Padre Mestre Bento de Siqueyra, Reytor do Collegio da Companhia de IESU, & do das Artes da Universidade de Coimbra, prègou em S. Clara à primeyra pedra do Templo, & Convento Real, que a Real Magestade del Rey DOM IOAM o IV levanta à Rainha Santa Isabel sua Avoo no monte da Esperança, & tresladaçam de suas reliquias, & mudança das religiosas pera o templo, & Convento novamente levantado. Coimbra: Printing office of Paulo Craesbeeck.

Soledade, friar Fernando da. 1721. Historia Serafica Chronologica da Ordem de S. Francisco na Provincia de Portugal, V. West Lisbon: Printing office of Antonio Pedrozo Galram.

Alturo i Perucho, Jesús. 2019. "Le corpus des manuscrits et des chartes en écritures wisigothique et caroline en Espagne". Revista de História da Sociedade e da Cultura 19: 13-39. https://doi.org/10.14195/1645-2259_19_1

Alves, Fernanda and Mariana Mora. 2003. "Tesouros de uma Rainha que o tempo tornou relíquias". In Inventário do Museu Nacional de Machado de Castro. Colecção de ourivesaria medieval. Séculos XII-XV, coordination of Adília Alarcão, 85-91. Lisbon: IPM.

Andrade, Maria Filomena. 2012. Rainha Santa, Mãe Exemplar: Isabel de Aragão. Lisboa: Círculo de Leitores.

Barroca, Mário Jorge. 2002. "Ourivesaria e Eborária". In História da Arte em Portugal. O Gótico, coordination of Carlos Alberto Ferreira de Almeida and Mário Jorge Barroca, 246-275. Lisbon: Editorial Presença.

Braga, Isabel M. R. Mendes Drumond. 1997. "Peregrinações Portuguesas a Santuários Espanhóis no século XVI". Itinerarium 158: 337-359.

Brásio, António. 1957. Novos documentos para a história da Rainha Santa Isabel. Coimbra: Biblioteca da Universidade de Coimbra.

Calvo Ruata, José Ignacio. 1999. "Presencia Histórica de Santa Isabel". In Imagen de la Reina Santa. Santa Isabel, Infanta de Aragón y Reina de Portugal, coordination of José Ignacio Calvo Ruata, I, 15-35. Zaragoza: Diputación Provincial de Zaragoza.

Castiñeiras González, Manuel Antonio. 2010. "El Maestro Mateo o la unidad de las artes". In Maestros del románico en el Camino de Santiago, coordination of Pedro Luis Huerta Huerta, 187-239. Alguilar del Campo: Fundación Santa María la Real.

Castiñeiras González, Manuel Antonio. 2015. "El Apóstol está presente: la estatua de Santiago y sus peregrinos en el siglo XIII". In Imagens e Liturgia na Idade Média, coordination of Carla Varela Fernandes, 63-88. Moscavide: Secretariado Nacional para os Bens Culturais da Igreja.

Castiñeiras González, Manuel Antonio. 2016a. "El Apóstol y sus adorantes peregrinos: el porqué de la imagen coral de Santiago de Turégano (Segovia)". In De peregrinatione. Studi in onore di Paolo Caucci von Saucken, coordination of Giuseppe Arlotta, 749-790. Santiago de Compostela: Edizioni Compostellane - Centro Italiano di Studi Compostellani.

Castiñeiras González, Manuel Antonio. 2016b. "La Galleguidad de Gelmírez. Reflexiones sobre un prelado excepcional, gran patrono de las artes". In Gallegos Universales. Influencia de Galicia en el mundo, coordination of Afonso Eiré, 46-93. A Coruña: Editorial Hércules.

Castiñeiras González, Manuel Antonio. 2016c. "La iglesia del Paraíso: el Pórtico de la Gloria como puerta del Cielo". In Maestro Mateo en el Museo del Prado, coordination of Ramón Yzquierdo Peiró, 53-86. Madrid: Real Academia Galega de Belas Artes - Fundación Catedral de Santiago - Museo Nacional del Prado.

Cidraes, Maria de Lourdes. 2008. "A Rainha Peregrina - Lendas e Memórias". In Da Galiza a Timor. A Lusofonia em foco, edition of Carmen Villarino Pardo, Elias J. Torres Feijó and José Luís Rodrigues, II, 1411-1420. Santiago de Compostela: Universidad de Santiago de Compostela.

Domenge, Joan and Molina, Anna. 2009. "Les "nobles i riques ofrenes" d'Isabel de Portugal. Orfebreries de la reina santa". In Princeses de terres llunyanes. Catalunya i Hongria a l'edat mitjana, coordination of Museu D'Història de Catalunya, 306-323. Barcelona: Generalitat de Catalunya and Oktatási és Kulturális Minisztérium.

Faci Ballabriga, Mariano. 1999. "Algunos aspectos de la vida y muerte de Santa Isabel". In Imagen de la Reina Santa. Santa Isabel, Infanta de Aragón y Reina de Portugal, coordination of José Ignacio Calvo Ruata, II, 12-40. Zaragoza: Diputación Provincial de Zaragoza.

Farré Torras, Begoña. 2012. "Do apóstolo ao peregrino: a iconografía de São Tiago na escultura devocional medieval em Portugal". Medievalista 12: 2-34. https://journals.openedition.org/medievalista/624 https://doi.org/10.4000/medievalista.624

Gomes, Saul António. 2020. "A espiritualidade mendicante ao tempo da Rainha Santa Isabel de Portugal". In Isabel, Rainha e Santa. Pervivência de um culto centenário, coordination of António Manuel Ribeiro Rebelo and Carlota Miranda Urbano, 23-44. Coimbra: Imprensa da Universidade de Coimbra.

Gonçalves, António Nogueira. 1983. O Tesouro de D. Isabel de Aragão, Rainha de Portugal. Coimbra: Museu Nacional de Machado de Castro.

Gonçalves, António Nogueira. 1984. Estudos de Ourivesaria. Porto: Paisagem Editora.

Macedo, Francisco Pato de. 2004. "Isabel de Aragão. Rainha de Portugal. Peregrina de Santiago". In III Memorial Fílgueira Valverde. Santiago e a Peregrinación, coordination of Xosé Carlos Valle Pérez, 9-43. Pontevedra: Publicacións da Cátedra Fílgueira Valverde.

Macedo, Francisco Pato de. 2016. "As Empresas Artísticas de Isabel de Aragão: imagem de uma Rainha". In O Tesouro da Rainha Santa. Imagem e Poder, coordination of Luísa Penalva, 10-25. Lisbon: Museu Nacional de Arte Antiga - Direção Geral do Património Cultural.

Macedo, Francisco Pato de. 2020. "O Primeiro Túmulo da Rainha Santa: Relicário e Relíquia". In Isabel, Rainha e Santa. Pervivência de um culto centenário, coordination of António Manuel Ribeiro Rebelo and Carlota Miranda Urbano, 45-81. Coimbra: Imprensa da Universidade de Coimbra.

Melo, Joana Ramôa. 2018. "Poder gravado na pedra: túmulos de rainhas e nobres do Portugal medieval". Arenal 25 (2): 323-256. https://doi.org/10.30827/arenal.vol25.num2.323-256

Moralejo, Serafín and Real, Manuel. 1999. "Bordón de Santa Isabel". En Imagen de la Reina Santa. Santa Isabel, Infanta de Aragón y Reina de Portugal, coordination of José Ignacio Calvo Ruata, I, 213-214. Zaragoza: Diputación Provincial de Zaragoza.

Nascimento, Aires Augusto. 2019. Santa Isabel de Portugal. A menina de Aragão coroada Rainha em terras Portuguesa. Lisboa: Edições Colibri - Centro de Estudos Clássicos:

Pacheco, Milton Pedro Dias. 2020. "O Theatro et Aparato solenne de Bernini: A cerimónia de canonização da Rainha Santa Isabel através de uma gravura seiscentista". In Isabel, Rainha e Santa. Pervivência de um culto centenário, coordination of António Manuel Ribeiro Rebelo and Carlota Miranda Urbano, 137-186. Coimbra: Imprensa da Universidade de Coimbra.

Pacheco, Milton Pedro Dias and Aníbal Pinto de Castro. 2007. A Coroa, o Pão e as Rosas. VIII Centenário do Nascimento de Santa Isabel da Hungria. Coimbra: Confraria da Rainha Santa Isabel - Arquivo da Universidade de Coimbra.

Penalva, Luísa and Franco, Anísio. 2016. "Matéria e Devoção. O Tesouro da Rainha Santa". In O Tesouro da Rainha Santa. Imagem e Poder, coordination of Luísa Penalva, 26-47. Lisbon: Museu Nacional de Arte Antiga - DGPC.

Pimentel, António Filipe. 1999. "Propaganda Fidei. A representação gravada da Rainha Santa Isabel". In Imagen de la Reina Santa. Santa Isabel, Infanta de Aragón y Reina de Portugal, coordination of José Ignacio Calvo Ruata, I, 65-80. Zaragoza: Diputación Provincial de Zaragoza.

Ramôa, Joana. 2010. "Isabel de Aragão, rainha e santa de Portugal: o seu jacente medieval como imagem de excelsa de santidade". Cultura. Revista de História e Teoria das Ideias - Iconografia religiosa das invocações nacionais 27: 63-81. https://doi.org/10.4000/cultura.356

Rincón García, Wifredo and Romero Santamaría, Alfredo. "Iconografia de Santa Isabel en el Arte Español y Portugués". In Imagen de la Reina Santa. Santa Isabel, Infanta de Aragón y Reina de Portugal, coordination of José Ignacio Calvo Ruata, I, 37-64. Zaragoza: Diputación Provincial de Zaragoza.

Rodríguez Porto, Rosa M.ª 2014. "La Catedral de Santiago como espacio cerimonial para las Monarquías Castellana y Portuguesa (1319-1332)". Codex Aquilarensis 30: 133-158.

Sebastián, Santiago. 1994. Mensaje Simbólico del Arte Medieval. Arquitectura, Iconografia, Liturgia. Madrid: Ediciones Encuentro.

Silva, Nuno Vassalo e. 1995. "A igreja como tesouro". In História da Arte Portuguesa, coordination of Paulo Pereira, I, 456-471. Lisboa: Círculo de Leitores.

Singul, Francisco. 2012. "Culto, devoção e salvação na peregrinação medieval a Santiago de Compostela". In No Caminho sob as Estrelas. Santiago e a Peregrinação a Compostela, coordination of José António Falcão, I, 44-57). Santiago do Cacém: Câmara Municipal de Santiago do Cacém - Departamento do Património Histórico e Artístico da Diocese de Beja.

Toipa, Helena Costa. 2020. Rainha Santa Isabel. Fontes para o seu estudo. Coimbra: Imprensa da Universidade de Coimbra. https://doi.org/10.14195/978-989-26-1946-0

Vairo, Giulia Rossi. 2004. "Le origini del processo di canonizzazione di Isabella d'Aragona, Rainha Santa de Portugal, in un atto notariale del 27 luglio 1336". Collectanea Franciscana 74 (1-2): 147-193.

Vasconcelos, António de. 1891. "Primeira abertura do tumulo de D. Isabel de Aragão (A Rainha-Sancta)". O Instituto. Jornal Scientifico e Litterario 38: 840-852.

Vasconcelos, António de. 1993. Dona Isabel de Aragão (A Rainha Santa). 2 volumes. Coimbra: Arquivo da Universidade de Coimbra. Yzquierdo Perrín, Ramón José. 2012. "La miniatura en Galicia en la Baja Edad Media". In La miniatura y el grabado de la Baja Edad Media en los archivos españoles, coordination of María del Carmen Lacarra Ducay, 103-156. Zaragoza: Institución Fernando el Católico.

Descargas

Publicado

2021-06-29

Cómo citar

Dias Pacheco, M. P. (2021). De atributo jacobeo a reliquia isabelina: el bordón de peregrina de la santa reina Isabel. Hispania Sacra, 73(147), 125–141. https://doi.org/10.3989/hs.2021.012

Número

Sección

Artículos

Datos de los fondos

Universidade Nova de Lisboa
Números de la subvención UID/HIS/04666/2019