«Isti non christiani, sed pagani sunt»: pervivencias paganas y críticas eclesiásticas en Hispania durante la Antigüedad tardía

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.3989/hs.2021.007

Palabras clave:

paganismo, religiosidad popular, críticas eclesiásticas, Hispania, Antigüedad tardía

Resumen


En el presente trabajo, analizamos algunos de los principales testimonios concernientes a la idolatría en Hispania entre los siglos IV y VII para comprobar cuánto de los rituales paganizantes pertenecía a la esfera del culto y cuánto al espectro de lo meramente folclórico. Asimismo, nos interesa sobremanera captar la visión del eclesiástico, quien, independientemente de la verdadera naturaleza de estas manifestaciones, las interpretó siempre en clave politeísta. En efecto, fueran o no un fenómeno cultual, tales expresiones de la religiosidad popular resultaban del todo ajenas a la fe de Cristo, por lo que para las autoridades religiosas constituían el fruto de los engaños de Satán y de sus ángeles y, por tanto, eran siempre condenables.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

Augustinus. 1955. De ciu(itate) Dei. Ed. Bernhard Dombart y Alfons Kalb. CCSL, 47-48. Turnhout: Brepols Publishers.

Augustinus. 1960. Serm(o), 279. PLS, 2, 657-660. Paris: Éd. Garnier Frères.

Augustinus. 1930. Serm(o), 293B. Miscellanea Agostiniana 1, 227-231. Roma: Tipografia Poliglotta Vaticana.

Caesarius Arel(atensis). 1953. Serm(ones). Ed. Germain Morin. CCSL, 103-104. Turnhout: Brepols Publishers.

Can(ones) ps(eudo)-Iliberr(itani). 2002. Ed. Josep Vilella y Pere Enric Barreda, «Los cánones de la Hispana atribuidos a un concilio iliberritano: estudio filológico». En I concili della cristianità occidentale. Secoli III-V, 545-579. Studia Ephemeridis Augustinianum, 78. Roma: Institutum patristicum Augustinianum.

Cod(ex) Theod(osianus). 1905. Ed. Theodor Mommsen, Theodosiani libri XVI cum constitutionibus Sirmondianis et leges Nouellae ad Theodosianum pertinentes, I/2, 1-906: Codex Theodosianus. Berlin: Weidmann.

Conc(ilium) Brac(arense) II. 1950. Ed. Claude W. Barlow, Martini Episcopi Bracarensis opera omnia, 116-123. New Haven: Yale University Press.

Conc(ilium) Tolet(anum) III, 1992. Ed. Félix Rodríguez, La Colección Canónica Hispana, V, 49-159. Madrid: CSIC.

Conc(ilium) Tolet(anum) XII. 2002. Ed. Félix Rodríguez, La Colección Canónica Hispana, VI, 135-204. Madrid: CSIC.

Conc(ilium) Tolet(anum) XIII. 2002. Ed. Félix Rodríguez, La Colección Canónica Hispana, VI, 217-274. Madrid: CSIC.

Conc(ilium) Tolet(anum) XVI. 1862. Ed. Francisco Antonio González. PL, 84, 527-552. Paris.

Cons(ularia) Const(antinopolitana). 1892. Ed. Theodor Mommsen. MGH aa, 9/1, 205-247. Berlin: Weidmann.

Eutropius. 1913. De simil(itudine) carn(is) pecc(ati). Ed. Germain Morin. Études, textes, découvertes: contributions à la littérature et à l'histoire des douze premiers siècles. I, 107-150. Maredsous-Paris: Abbaye de Maredsous-Picard

Gregorius Ilib(erritanus). 1967. In Cant(icum) Cant(icorum). Ed. Johannes Fraipont. CCSL, 69, 169-210. Turnhout: Brepols Publishers.

Gregorius Ilib(erritanus). 1967. Tract(atus) Orig(enis) de libr(is) Sanct(arum) Script(urarum). Ed. Vincent Bulhart. CCSL, 69, 3-146. Turnhout: Brepols Publishers.

Gregorius Ilib(erritanus), Ps(eudo). 1967. De diu(ersis) gen(eribus) lepr(arum). Ed. Vincent Bulhart. CCSL, 69, 279-283. Turnhout: Brepols Publishers.

Gregorius Ilib(erritanus), Ps(eudo). 1967. De Salom(one). Ed. Vincent Bulhart. CCSL, 69, 253-259. Turnhout: Brepols Publishers.

Hieronymus. 1896. De uir(is) illustr(ibus). Ed. Ernest Cushing Richardson, Texte und Untersuchungen zur Geschichte der Altchristlichen Literatur 14/1a, 1-56. Leipzig: J.C. Hinrichs.

Hom(ilia) de sacril(egiis). 1896. Ed. Carl Paul Caspari. Eine Augustin fälschlich beilegte Homilia de sacrilegiis. Christiania: A. W. Brögger's Buchdruckerei.

Innocentius. 1845. Ep(istulae). Ed. Pierre Coustant. PL, 20, 485-493. Paris.

Isidorus. 1989. De eccl(esiasticis) off(iciis). Ed. Christopher M. Lawson. CCSL, 113. Turnhout: Brepols Publishers.

Licinianus Carth(aginis Nouae). 1948. Ep(istulae). Ed. José Madoz, Liciniano de Cartagena y sus cartas. Edición crítica y estudio histórico, 83-129. Madrid: Facultades de Teología y de Filosofía del Colegio Máximo de Oña.

Marcellinus et Faustinus. 1967. De confess(ione) uer(ae) fid(ei). Ed. Manlio Simonetti. CCSL, 69, 361-392. Turnhout: Brepols Publishers.

Marcus Diac(onus). 1930. Vit(a) Porph(yrii) Gaz(ensis). Ed. Henri Grégoire y Marc-Antoine Kugener, Marc le Diacre. Vie de Porphyre évêque de Gaza. Paris: Société «Les Belles Lettres».

Martinus Brac(arensis). 1950. De corr(ectione) rust(icorum). Ed. Claude W. Barlow, Martini Episcopi Bracarensis opera omnia, 183-203. New Haven: Yale University Press.

Pacianus. 2012. De paen(itentibus). Ed. Ángel Anglada. CCSL, 69B, 9-37. Turnhout: Brepols Publishers.

Priscillianus. 1889. Lib(er) apol(ogeticus). Ed. Georg Schepss. CSEL, 18, 3-33. Wien: Tempsky.

Siricius. 1845. Ep(istulae). Ed. Pierre Coustant. PL, 13, 1131-1178. Paris.

Valerius Berg(idensis). 2006. Ord(o) querim(onie) pref(ati) discr(iminis). Ed. Manuel Cecilio Díaz y Díaz, Valerio del Bierzo. Su persona. Su obra, 246-276. León: Centro de Estudios e Investigación «San Isidoro».

Valerius Berg(idensis). 2006. Repl(icatio) serm(onum) a prim(a) conu(ersione). Ed. Manuel Cecilio Díaz y Díaz, Valerio del Bierzo. Su persona. Su obra, 280-310. León: Centro de Estudios e Investigación «San Isidoro».

Vit(a) Amand(i). 1910. Ed. Bruno Krusch. MGH srm, 5, 428-449. Hannover - Leipzig: Impensis Bibliopolii Hahniani.

Vit(a) Caes(arii Arelatensis). 2010. Ed. Germain Morin, Marie-José Delage y Marc Heijmans. SC, 536. Paris: Les Éditions du Cerf.

Aherne, Consuelo María. 1949. Valerio of Bierzo. An Ascetic of the Late Visigothic Period. Washington D.C.: Catholic University of America.

Arbesmann, Rudolph. 1979. «The 'cervuli' and 'anniculae' in Caesarius of Arles». Traditio 35: 89-119. https://doi.org/10.1017/S0362152900015014

Arce, Javier. 1971. «Conflictos entre paganismo y cristianismo en Hispania durante el S. IV». Príncipe de Viana 32: 245-255.

Arce, Javier. 1986. El último siglo de la España romana: 284-409. Madrid: Alianza.

Arce, Javier. 2005. Bárbaros y romanos en Hispania (400-507 A.D.). Madrid: Marcial Pons.

Arce, Javier. 2006. «Fana, templa, delubra destrui praecipimus: el final de los templos de la Hispania romana». Archivo Español de Arqueología 79: 115-124. https://doi.org/10.3989/aespa.2006.v79.6

Blázquez, José María. 1985. «Magia y religión entre los pueblos indígenas de la Hispania antigua». En Religión, superstición y magia en el mundo romano, 137-158. Cádiz: Universidad de Cádiz.

Blázquez, José María. 2010. «Relaciones entre Hispania y Galia en la Tarda Antigüedad. Siglos IV y V». En Hispania et Gallia: Dos provincias del Occidente Romano, ed. Lluís Pons, 177-191. Barcelona: Publicacions i Edicions de la Universitat de Barcelona.

Brown, Peter. 1995. Authority and the Sacred. Aspects of the Christianisation of the Roman World. Cambridge: Cambridge University Press.

Brown, Peter. 1997. El primer milenio de la cristiandad occidental. Barcelona: Crítica.

Brown, Peter. 2012. El mundo de la Antigüedad Tardía. Madrid: Gredos.

Cameron, Alan. 2011. The Last Pagans of Rome. Oxford: Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780199747276.001.0001

Chadwick, Henry. 1978. Prisciliano de Ávila. Ocultismo y poderes carismáticos en la Iglesia primitiva. Madrid: Espasa-Calpe.

Crespo, Manuel José. 2009. Traducción y comentario filológico del Tractatus primus de Prisciliano de Ávila, intitulado Liber apologeticus. Tesis doctoral. Universidad Complutense de Madrid.

Crespo, Santos. 2004. «Conflicto religioso entre paganismo y cristianismo en la diócesis de Osma durante la Antigüedad Tardía hispana». Hispania Antiqua 28: 179-196.

Denk, Joseph. 1906. «Agniculam facere». Archiv für lateinische Lexikographie und Grammatik 14: 430-431.

Díaz, Pablo y Juana Torres. 2000. «Pervivencias paganas en el cristianismo hispano (siglos IV-VII)». En El cristianismo. Aspectos históricos de su origen y difusión en Hispania, ed. Juan Santos y Ramón Teja, 235-261. Vitoria: Universidad del País Vasco.

Fernández Ubiña, José. 1997. «El Libellus Precum y los conflictos religiosos en la Hispania de Teodosio». FlorIlib 8: 103-123.

Frighetto, Renan. 1999. «Um protótipo de pseudo-sacerdos na obra de Valério do Bierzo (Ordo querimoniae, 6)». Arys 2: 407-418.

García y Bellido, Antonio. 1967. «La latinización de España». Archivo Español de Arqueología 40: 3-29.

Geffcken, Johannes. 1929. Der Ausgang des griechisch-römischen Heidentums. Heidelberg: Carl Winters Universitätsbuchhandlung.

González Fernández, Rafael. 1995. «Cultura e ideología del siglo VI en las cartas de Liciniano de Cartagena». En Lengua e historia: homenaje al profesor Dr. D. Antonio Yelo Templado al cumplir 65 años, ed. Antonino González Blanco, 269-374. Murcia: Publicaciones de la Universidad de Murcia.

Hen, Yitzhak. 1995. Culture and Religion in Merovingian Gaul, A.D. 481-751. Leiden - New York - Köln: Brill.

Hillgarth, Joyce N. 1980. «Popular Religion in Visigothic Spain». En Visigothic Spain. New Approches, ed. Edward James, 3-60. Oxford: Clarendon Press.

Janvier, Yves. 1969. La législation du Bas-Empire Romain sur les édifices publics. Aix-en-Provence: La Pensée Universitaire. Jean-Léon l'Africain. 1980. Description de l'Afrique, I. Paris: Librairie d'Amérique et d'Orient Adrien Maisonneuve.

Jiménez Sánchez, Juan Antonio. 2005. «La legislación civil y eclesiástica concerniente a las supersticiones y a las pervivencias idolátricas en la Hispania de los siglos VI-VII». Hispania Sacra LVII, 115: 47-78. https://doi.org/10.3989/hs.2005.v57.i115.117

Jiménez Sánchez, Juan Antonio. 2013. «Los magos en la Hispania tardorromana y visigoda». En Marginados sociales y religiosos en la Hispania tardorromana y visigoda, ed. Raúl González Salinero, 119-138. Madrid: Signifer Libros.

Jiménez Sánchez, Juan Antonio. 2015. «Clérigos y magia en Hispania durante la Antigüedad Tardía». Polis 27: 39-56.

Jiménez Sánchez, Juan Antonio. 2017a. «A Brief Catalogue of Superstitions in Chapter 16 of Martin of Braga's De correctione rusticorum». En Papers presented at the Seventeenth International Conference on Patristic Studies held in Oxford 2015, ed. Marcus Vinzent, 245-254. Studia Patristica, 97. Leuven - Paris - Bristol: Peeters Publishers.

Jiménez Sánchez, Juan Antonio. 2017b. «La cristianización de las calendas de enero en la Hispania tardoantigua». Latomus 76 (1): 162-184.

Lizzi Testa, Rita, ed. 2013. The Strange Death of Pagan Rome. Turnhout: Brepols Publishers. https://doi.org/10.1484/M.GIFBIB-EB.5.112187

MacMullen, Ramsay. 1997. Christianity and Paganism in the Fourth to Eighth Centuries. New Haven - London: Yale University Press.

Madoz, José. 1942. «Herencia literaria del presbítero Eutropio». Estudios eclesiásticos 16: 27-54.

Madoz, José. 1948. Liciniano y Cartagena y sus cartas. Edición crítica y estudio histórico. Madrid: Facultades de Teología y de Filosofía del Colegio Máximo de Oña.

Mariner, Sebastián. 1976. «La difusión del cristianismo como factor de latinización». En Assimilation et résistance à la culture grécoromaine dans le monde ancien: travaux du VIe Congrès International d'Études Classiques (Madrid, Septembre 1974), ed. Dionis M. Pippidi, 273-274. Bucarest - Paris: Editura Academiei - Les Belles Lettres.

Markus, Robert Austin. 1990. The End of Ancient Christianity. Cambridge: Cambridge University Press.

Martínez, Víctor. 1972. «El paganismo en la España visigoda». Burgense 13 (2): 489-508.

Martínez Maza, Clelia, Francisco Javier Sanz Huesma y Pablo de la Cruz Díaz. 2007. Hispania tardoantigua y visigoda. Madrid: Istmo. McKenna, Stephen. 1938. Paganism and Pagan Survivals in Spain up to the Fall of the Visigothic Kingdom. Washington D.C.: The Catholic University of America Press.

Menéndez Pelayo, Marcelino. 1880. Historia de los heterodoxos españoles. I. Madrid: Imprenta de F. Maroto e Hijos. Meslin, Michel. 1970. La fête des Kalendes de janvier dans l'Empire romain. Étude d'un rituel de Nouvel An. Bruxelles: Latomus.

Morin, Germain. 1913. Études, textes, découvertes: contributions à la littérature et à l'histoire des douze premiers siècles. I. Maredsous - Paris: Abbaye de Maredsous - Picard.

Resta, Mario. 2014 «Il rapporto dei cristiani con la musica e la danza nella tarda antichità». Vetera Christianorum 51: 215-237.

Resta, Mario. 2015. «Saltationes sceleratissimorum. Music and Dance at Conciliar Canons and Papal Letters (IV-VII Sec.)». Synesis 7 (1): 110-123.

Rohlfs, Gerhard. 1948-1949. «Die anniculae bei Caesarius von Arles». Studia Neophilologica 21: 42-46. https://doi.org/10.1080/00393274808587019

Sanz, Rosa. 1995. «Hacia un nuevo planteamiento del conflicto paganismo-cristianismo en la Península Ibérica». Ilu. Revista de ciencias de las religiones 0: 237-248.Sanz, Rosa. 1998. «Adivinación y sociedad en la Hispania tardorromana y visigoda». En Estudios sobre la Antigüedad en homenaje al profesor Santiago Montero Díaz, 365-389. Madrid: Universidad Complutense de Madrid.

Sanz, Rosa. 2003. Paganos, adivinos y magos. Análisis del cambio religioso en la Hispania Tardoantigua. Madrid: Universidad Complutense de Madrid.

Sanz, Rosa. 2007. «Aristocracias paganas en Hispania Tardía (s. V-VII)». Gerión 25, extra, 1: 443-480.

Sayas, Juan José. 1985. «Algunas consideraciones sobre la cristianización de los vascones». Príncipe de Viana 46: 35-56.

Schepss, Georg. 1889. Priscilliani quae supersunt. Wien: F. Tempsky.

Schmitt, Jean-Claude. 1992. Historia de la superstición. Barcelona: Crítica.

Segura, Santiago. 2001. Mil años de historia vasca a través de la literatura grecolatina: de Aníbal a Carlomagno. Bilbao: Universidad de Deusto.

Tronca, Donatella. 2017a. «Dancing in Ancient Christianity: Initial Research». En Texts, Practices, and Groups. Multidisciplinary Approaches to the History of Jesus' Followers in the First Two Centuries. First Annual Meeting of Bertinoro (2-5 October 2014), ed. Adriana Destro y Mauro Pesce, 433-448. Turnhout: Brepols. https://doi.org/10.1484/M.JAOC-EB.5.111715

Tronca, Donatella. 2017b. «L'uso della danza nella costruzione cristiana dell'alterità religiosa nella Tarda Antichità». Adamantius 23: 205-214.

Tronca, Donatella. 2019 «Spectacula turpitudinum. Christian Schemata of the Dancing Body». RIHA Journal 227.

Vilella, Josep. 1997. «Un obispo-pastor de época teodosiana: Prisciliano». En Vescovi e pastori in epoca teodosiana, 503-530. Studia Ephemeridis Augustinianum, 58. Roma: Institutum patristicum Augustinianum.

Vilella, Josep. 2004. «La epistola 1 de Siricio: estudio prosopográfico de Himerio de Tarragona». Augustinianum 44 (2): 337-369. https://doi.org/10.5840/agstm200444218

Vilella, Josep. 2005. «Cánones pseudoiliberritanos y Código Teodosiano: la prohibición de los sacrificios paganos». Polis 17: 97-133.

Vilella, Josep. 2014. «The Pseudo-Iliberritan Canon Texts». Zeitschrift für antikes Christentum 18: 210-259. https://doi.org/10.1515/zac-2014-0012

Vilella, Josep y Pere Enric Barreda. 2006. «¿Cánones del concilio de Elvira o cánones pseudoiliberritanos?». Augustinianum 46 (2): 285-373. https://doi.org/10.5840/agstm200646221

Descargas

Publicado

2021-06-29

Cómo citar

Jiménez Sánchez, J. A. (2021). «Isti non christiani, sed pagani sunt»: pervivencias paganas y críticas eclesiásticas en Hispania durante la Antigüedad tardía. Hispania Sacra, 73(147), 77–87. https://doi.org/10.3989/hs.2021.007

Número

Sección

Monográfico

Datos de los fondos

Ministerio de Economía y Competitividad
Números de la subvención HAR2016-74981-P

Direcció General de Recerca, Generalitat de Catalunya
Números de la subvención 2017SGR-211

Artículos más leídos del mismo autor/a