Al servicio del claustro. Análisis de los espacios de trabajo en los monasterios hispánicos (siglos XI-XIX)

Autores/as

  • Alejandro García Álvarez-Busto Universidad de Oviedo

DOI:

https://doi.org/10.3989/hs.2016.011

Palabras clave:

Monasterio, trabajadores laicos, tecnología, infraestructura, vida cotidiana, Edad Media y Moderna

Resumen


Este artículo tiene como objetivo fundamental el análisis de las comunidades claustrales desde el punto de vista de los espacios de trabajo y las infraestructuras existentes en el edificio monástico, y de cómo condicionaron la vida de los monjes y de los trabajadores seglares que integraban la familia monástica. Pretende además incorporar a esta línea de investigación las aportaciones de la arqueología de las últimas décadas, sirviendo de revisión del estado de la cuestión para la Península Ibérica durante la época medieval y moderna. El resultado es una visión del monasterio como un complejo en el que alrededor de la clausura, el ámbito de los monjes, se extiende un espacio laboral y productivo atendido en buena medida por los laicos que se encontraban al servicio del claustro.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Citas

Abad Castro, C. 1998. "El pabellón de monjes", en Bango Torviso, I. (dir.), Monjes y monasterios. El cister en el medievo de Castilla y León, Valladolid: 187-235.

Abad Castro, C. 1998b. "La panda del refectorio", en Bango Torviso, I. (dir.), Monjes y monasterios. El cister en el medievo de Castilla y León, Valladolid: 237-254.

Abad Zardoya, C. 2010. "Herramientas curiosas para cosas particulares y extraordinarias. Tecnología, espacios y utillaje en la cocina histórica española", en Moyano, I. y Simón Palmer, C. (coords.), La cocina en su tinta. Libros e imágenes en la Biblioteca nacional de España, Madrid: 85-117.

Abal, A. 2008. "El monasterio de San Lorenzo de Carboeiro: intervenciones en el patrimonio y teoría de la restauración", Abrente 40-41: 75-106.

Abascal, J. M. y Cebrián, R. 2009. Los viajes de José Cornide por España y Portugal de 1754 a 1801 , Alicante.

Adán Álvarez, G. 2007. "Estudios arqueológicos en el monasterio de San Salvador de Cornellana (1998 a 2001)", Excavaciones arqueológicas en Asturias 1999-2002 nº 5, Oviedo: 335-342.

Adán Álvarez, G. y Álvarez-Lao, D. 2002. "The medieval cattle raising and their use in Asturias (Spain): a city, a monastery and a castle", 3rd International Conference of Medieval and Later Archaeology. Medieval Europe, Basilea: 65-69.

Aguelo i Mas, J. 2002. "Arqueologia i conjunts monàstics: recull bibliogràfic", II Congrés d'Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya, Sant Cugat del Vallès: 169-182.

Aguelo, J., Artigues, P. Ll., Sardá, M. y Vila, J. Mª 1998a. "Vestigis preromànics i alt-medievals de l'ala NE al monestir de Sant Cugat del Vallès (el Vallès Occidental)", I Congrés d'Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya. 15 anys d'intervencions arqueològiques: mancances i resultats , Igualada: 350-355.

Aguelo, J., Artigues, P. Ll., Sardá, M. y Vila, J. Mª 1998b: "Una nau gòtica inacabada al monestir de Sant Cugat del Vallès", I Congrés d'Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya. 15 anys d'intervencions arqueològiques: mancances i resultats , Igualada: 432-440.

Aguerri Martínez, F., Casabona Sebastián, J. F. y Ibarguen Soler, J. 1996. "La infraestructura hidráulica del monasterio de Rueda y su inclusión en el plan director de restauración", en Mascarenhas, J. M. P. B. de, Abecasis, M. H. y Ferreira Jorge, V. (eds.): Hidráulica monástica medieval e moderna, Lisboa: 187-206.

Álvarez Castrillón, J. A. 2009. El monasterio de Santa María de Villanueva de Oscos. Historia y fuentes, Villanueva de Oscos.

Álvarez Merayo, I. 2008. «Excavación arqueolóxica das estructuras constatadas no control da 3ª fase de restauración do mosteiro de Ferreira de Pantón (Lugo)», Actuacións arqueolóxicas. año 2006, Santiago de Compostela: 91-92.

Amores Carredano, F. de, Díaz Sánchez, A. y Hunt Ortiz, M. 1989. «Los sistemas hidráulicos de la Cartuja de Santa María de las Cuevas de Sevilla: La Noria norte», El Agua en zonas áridas: Arqueología e Historia. I Coloquio de Historia y Medio físico, Almería: 931-948.

Andrés, G. de 1976. «Inventario de documentos sobre la construcción y ornato del Monasterio del Escorial existentes en el Archivo de su Real Biblioteca», Archivo Español de Arte, Anejo, Madrid.

Antequera Luengo, J. J. 2012. De la cocina cartujana, Sevilla.

Antón, F. 1942. Monasterios medievales de la provincia de Valladolid, Valladolid.

Archibald, E. 2012. «Bathing, Beauty and Christianity in the Middle Ages», Insights 5, Universidad de Durham: 1-16.

Artigues i Conesa, P. Ll. 2002. "El monestir de Sant Cugat del Vallès. L'evolució arquitectónica a partir de l'arqueologia", II Congrés d'Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya, Sant Cugat del Vallès: 18-28.

Aubert, M. 1943. L'architecture cistercienne en France, 2 vols., Paris. PMCid:PMC2282967

Augenti, A., Begnozzi, I., Bondi, M., Cirelli, E., Ferreri, D., Malaguti, C. y Scozzari, P. 2012. "Il monastero di San Severo a Classe: risultati delle campagne di scavo 2006-2011", en Redi, F. y Forgione, A. (eds.): VI Congreso Nazionale di Archeologia Medievale, L'Aquila: 238-245.

Baker, D. y Baker, E. 1989. "Research designs: timber phases and outbuildings with special reference to Elstow abbey and Grove priory, Bedfordshire, and a note about the availability of information", Gilchrist, R. y Mytum, H. (eds.): The Archaeology of Rural Monasteries, British Archaeological Reports, British Series 203, Oxford: 261-275.

Balado Pachón, A. y Escribano Velasco, C. 2010. Guía del Císter en Castilla y León, Valladolid.

Balboa de Paz, J. A. 1997. El monasterio de Carracedo, León.

Baldassarri, M., Del Greco, S., Giorgio, M. y Naponiello, G. 2012. "Il monastero di Montescudaio (Pi): un ceobio femminile nell'organizzazione territoriale della bassa Val di Cecina medievale", en Redi, F. y Forgione, A. (eds.): VI Congresso Nazionale di Archeologia Medievale, L'Aquila: 470-476.

Bango Torviso, I. 1994. "Arquitectura y escultura", Historia del Arte de Castilla y León. II. Arte románico, Valladolid: 9-212.

Bango Torviso, I. 1998a. "El monasterio", Bango Torviso, I. (dir.): Monjes y monasterios. El cister en el medievo de Castilla y León, Valladolid: 67-97.

Bango Torviso, I. 1998b "La topografía del ora et labora", Bango Torviso, I. (dir.): Monjes y monasterios. El cister en el medievo de Castilla y León, Valladolid: 99-103.

Bango Torviso, I. 1998c "El claustro y su topografía", Bango Torviso, I. (dir.): Monjes y monasterios. El cister en el medievo de Castilla y León, Valladolid: 157-165.

Barreda, Fr. I. de 1917. O-a y su real monasterio , Madrid.

Blanco Rotea, R. y Fernández Rodríguez, B. 2013. Análisis estratigráfico de los alzados del monasterio de Santa María de Melón (Melón, Ourense) , www.digital.csic.es.

Bohigas Roldán, R., Campuzano Ruiz, E. y González Echegaray, J. 2008. "La intervención arqueológica en Santa María La Real de Piasca (Cabezón de Liébana) (2000-2002)", Actuaciones arqueológicas en Cantabria 2000-2003, Santander: 179-184.

Bolòs i Masclans, J. y Mallart i Raventós, L. 1986. La granja cistercenca d'Ancosa (La Llacuna, Anoia). Estudi dels edificis i dels materials trobats durante les excavacions (1981-1983) , Barcelona.

Bond, C. J. 1989. "Water Management in the Rural Monastery", Gilchrist, R. y Mytum, H. (eds.): The Archaeology of Rural Monasteries, British Archaeological Reports, BritishSeries 203, Oxford: 83–111.

Bond, C. J. 2001. "Production and Consumption of Food and Drink in the Medieval Monastery", en Keevill, G., Aston, M. A. y Hall, T. (eds.): Monastic Archaeology: Papers on the Study of Medieval Monasteries, Oxford: 54-87.

Bonilla Rodríguez, A. 2008. "Proxecto básico e de execución Restauración do mosteiro de S. Lourenzo de Carboeiro, 2º fase, Silleda (Pontevedra)", Actuacións arqueolóxicas. año 2006, Santiago de Compostela: 89.

Braunfels, W. 1975. La arquitectura monacal en Occidente, Barcelona.

Bräuning, A. y Stelzle-Hüglin, S. 2002. "Drei Heizanlagen des ehemaligen Franziskanerklosters in Ulm", en Röber, R. (ed.): Mittelalterliche Öfen und Feuerungsanlagen, Stuttgart: 35-54.

Bully, S. y Sapin, C. 2013. "Au seuil du cloître: la présence des laïcs (hôtelleries, bâtiments d'accueil, activités artisanales et de services) entre le Ve et le xiie siècle", Bulletin du centre d'études médiévales d'Auxerre , 17.1., http://cem.revues.org: 1-2.

Busquets, C. y Pastor, I. 2002. "Una transformació de l'espai urbà a la Barcelona de finals del segle xvi. La construcció del convent de carmelites descalces", II Congrés d'Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya, Sant Cugat del Vallès: 147-153.

Cantos Rueda, J. A. 2007. "Noves aportacions a la problemàtica de les galeries subterrànies d'època moderna", III Congrés d'arqueologia medieval i moderna a Catalunya, II: 717-720.

Carannante, A., Chilardi, S., Fiorentino, G., Pecci, A. y Solinas, F. 2007. "Le cucine di San Vincenzo al Volturno. Ricostruzione funzionale in base ai dati topografi ci, strutturali, bioarcheologici e chimici", en De Rubeis, F. y Marazzi, F. (eds.): Monasteri in Europa occidentale (secoli VIII-XI): topografia e strutture, Roma: 487-506.

Carrillo, J. 1616. Relación histórica de la Real Fundación del Monasterio de las Descalzas de S. Clara de la Villa de Madrid . Madrid.

Carver, M. 2004. "An Iona of the East: The Early-medieval Monastery at Portmahomack, Tarbat Ness", Medieval Archaeology 48: 1-30. https://doi.org/10.1179/007660904225022780

Casas Castells, E. 2005. "Tipología de las iglesias y estancias claustrales en los monasterios femeninos cistercienses de Castilla y León. Estado de la cuestión", Actes del Primer Curs-Simposi sobre el Monaquisme Cistercenc. El Cister: Poder i Espiritualitat, Santes Creus: 99-151.

Casti-eiras González, M. A. 2006. "San Estevo de Ribas de Sil revisitado: nuevos hallazgos e hipótesis sobre el monasterio medieval", Porta da aira: revista de historia del arte orensano 11: 53-90.

Cerro Herranz, Mª. F. y Sánchez Rubio, Mª. A. 1984. "La elaboración y consumo de vino en el monasterio de Guadalupe en la Baja Edad Media", Norba. Revista de Historia 5: 95-115.

Cimadevilla Rodríguez, M. y Prieto Vergara, M. A. 2004. "Palomares en Asturias", B.R.I.D.E.A. 163, Oviedo: 53-76.

Conant, K. J. 1968. Cluny, les églises et la maison du chef d'ordre, Mâcon. PMCid:PMC1503389

Coppack, G. 1989. "Thornholme priory: the development of a monastic outer court", Gilchrist, R. y Mytum, H. (eds.): The Archaeology of Rural Monasteries, British Archaeological Reports, British Series 203, Oxford: 185-222. PMCid:PMC1837767

Coppack, G. 1996. "The contribution of the carthusians to monastic hydraulics: the evidence from England", Mascarenhas, J. M. P. B. de, Abecasis, M. H. y Ferreira Jorge, V. (eds.): Hidráulica monástica medieval e moderna, Lisboa: 51-63. PMCid:PMC507478

Correia Dias, C. y Ferreira Jorge, J. 1996. "Rede hidráulica da abadia cisterciense de Sao Cristóvao de Lafoes", Mascarenhas, J. M. P. B. de, Abecasis, M. H. y Ferreira Jorge, V. (eds.): Hidráulica monástica medieval e moderna, Lisboa: 227-240. PMid:9005711

Cunha Leal, C. y Almeida Ferreira, M. 2006-2007. "Cuidados de higiene e de saúde em uma comunidade monástica do século xvii: o caso do Mosteiro de Santa Claraa- Velha de Coimbra", Portugalia XXVIII: 89-117.

Currie C. K. 1989. "The role of fishponds in the monastic economy", Gilchrist, R. y Mytum, H. (eds.): The Archaeology of Rural Monasteries, British Archaeological Reports, British Series 203, Oxford: 173-184.

De la Casa, C., Domènech, M. y Menchón, J. 1998. "Los hijos del agua. Anotaciones sobre la hidráulica cisterciense", Bango Torviso, I. (dir.): Monjes y monasterios. El cister en el medievo de Castilla y León, Valladolid: 43-46. PMid:9840249

Díaz Ibá-ez, J. 1995. "Santa María de Monsalud. Reconstrucción histórica de un cenobio cisterciense", Cistercium 201: 357-473.

Domínguez Sánchez. S. 2013. "Oficios y artesanos medievales en el monasterio leonés de Vega", Hispania Sacra LXV Extra II: 33-57. https://doi.org/10.3989/hs.2013.035

Durany, M. 1976. San Pedro de Montes: el dominio de un monasterio benedictino de El Bierzo (siglos ix al xiii), León.

Erasún Cortés, R. 2008. "A fundição de sinos no Mosteiro de Santa Maria de Pombeiro", Oppidum nº especial: 131-149.

Escalona, R. y Pérez, J. 1782. Historia del Real Monasterio de Sahagún, Madrid.

Eogan, G. 2012. The Archaeology of Knowth in the First and Second Millennia AD, Dublin.

Fernández Cortizo, C. 2005. "La Orden de San Benito en la Galicia de la Época Moderna: La reforma de la Congregación de Castilla y las visitas generales", en López Vázquez, J. M. (coord.): Opus Monasticorum, Santiago de Compostela: 23-61.

Fernández de la Cuesta, I. 2003. "La alegría en el monasterio. Las Carmina Goliardescos y la vida monástica, García de Cortázar, J. A. (coord.): Vida y muerte en el monasterio románico, Aguilar de Campoo: 203-221.

Ferreira Jorge, V. 1996. "Sistema hidráulico do convento dominicano de Santa Maria da Vitória (Batalha)", Mascarenhas, J. M. P. B. de, Abecasis, M. H. y Ferreira Jorge, V. (eds.): Hidráulica monástica medieval e moderna, Lisboa: 105-125.

Floriano Cumbre-o, A. C. 1950. El Libro Registro de Corias, 2 tomos, Oviedo.

Florido Trujillo, G. 1996. Hábitat rural y gran explotación en la depresión del Guadalquivir, Sevilla.

Fontes, L. 2005. Sao Martinho de Tibaes. Um sítio onde se fez um mosteiro. Lisboa.

Fossier, R. 1949. "La vie économique de l'abbaye de Clairvaux des origines à la fin de la guerre de Cent Ans", Positions des thèses de l'Ecole des Chartes: 57-63.

García Álvarez-Busto, A. 2011. Arqueología de los monasterios en Asturias: San Juan Bautista de Corias, Universidad de Oviedo, tesis doctoral inédita.

García Álvarez-Busto, A. 2013 "El molino de cacao del monasterio de Corias (Asturias). Documentación histórica y análisis arqueológico", Actas del 8º Congreso Internacional de Molinología, Tui: 535-554.

García Álvarez-Busto, A. y Adán Álvarez, G. 2001. Excavación arqueológica en el monasterio de Cornellana. Campa-a de 2001, en Adán Álvarez. G. (dir.): Proyecto Arqueológico Cornellana 2001, Consejería de Cultura y Turismo, Oviedo.

García de Cortázar, J. A. 1969. El dominio del monasterio de San Millán de la Cogolla (siglos x al xiii). Introducción a la historia rural de Castilla altomedieval, Salamanca.

García Flores, A. 1999. "Aproximación a las campa-as constructivas del monasterio cisterciense de Valbuena (Valladolid)", Actas del V Congreso de Arqueología Medieval Española, vol. 1, Valladolid: 293-301. PMid:10504793

García García, E. 1980. San Juan Bautista de Corias. Historia de un se-orío monástico asturiano (siglos x-xv), Oviedo.

García Gazólaz, J., Martín Carbajo, M. A., Fernández Orallo, E., Marcos Contreras, G. J., Misiego Tejeda, J. C. y Sanz García, F. J. 2011. "La iglesia de San Pedro de La Rúa de Estella (Navarra): intervención arqueológica integral", Trabajos de Arqueología de Navarra 23: 175-274.

García Guinea, M. A. 1980. "Arqueología y comunicación", Boletín de la ANABAD 30-2: 225-233.

García Verdugo, V. 1851. "Economía doméstica", en V.V.A.A., Instrucción para el pueblo. Cien tratados sobre los conocimientos más indispensables, T. II, Madrid: 3105-3136.

Garralda García, A. 1970. Avilés, su fe y sus obras, Avilés.

Gautier-Dalche, J. 1965. "Le domaine du monastère de Santo Toribio de Liébana: formation, structure et modes d'explotation", Anuario de Estudios Medievales 2: 63-117.

Gelichi, S., Alberti, A. y Dadà, M. 2005. "L'indagine archeologica del monastero di San Michele alla Verruca: la periodizzazione della sequenza insediativa", en Alberti, A. y Gelichi, S. (eds.), L'aratro e il calamo. Benedettini e Cistercensi sul Monte Pisano. Dieci anni di archeologia a San Michele alla Verruca, Pisa: 63-127.

Gilchrist, R. y Mytum, H. 1989. The Archaeology of Rural Monasteries , British Archaeological Reports, British Series 203, Oxford: 261-275.

Gilchrist, R. y Sloane, B. 2005. Requiem. The medieval monastic cemetery in Britain, Londres.

Godelier, M. 1973. "Modes des productions, rapports de párente et structures démographiques", La Pensée 172: 187-220.

Goicolea Zala, J. y Mu-oz de San Pedro, G. R. 1996. "The water supply system of the Yuste monastery till the death of the emperor Charles V", Mascarenhas, J. M. P. B. de, Abecasis, M. H. y Ferreira Jorge, V. (eds.): Hidráulica monástica medieval e moderna , Lisboa: 65-82.

Gómez Navarro, S. 2010. "Vida cotidiana de monjas y religiosas en la España Moderna a través de sus contabilidades. El convento cordobés de Santa Ana a fines del Antiguo Régimen", Revista de Historia Social y de las Mentalidades 14-2, Santiago de Chile: 103-136.

González Pérez, J. R. y Xandri Solè, J. 2002. "El procés de recuperació de l'antiga casa trinitària d'Avinganya (Seròs, el Segrià), II Congrés d'Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya , Sant Cugat del Vallès: 49-64.

González Zymla, H. 2010. "Arquitectura militar medieval en el Real Monasterio Cisterciense de Santa María de Piedra: el castillo Malavella, la torre puerta y la cerca murada", Anales de Historia del Arte 20: 51-85.

Greene, J. P. 2001. "Strategies for Future Research and Site Investigation", en Keevill, G., Aston, M. y Hall, T. A. (eds.): Monastic Archaeology: papers on the study of medieval monasteries, Oxbow: 4-8.

Hall, J. y Kratzke, C. 2005. Sepulturae Cistercienses , Citeaux. Comentarii Cistercienses 56 fasc. 1-4, Forges-Chimay.

Hayter, S. 2013. The Archaeological record of the Cistercians in Ireland 1142-1541 , www.ancient-egypt.co.uk.

Herremans, D. y Coomans, Th. 2013. "L'abbaye de moniales cisterciennes de Clairefontaine (Luxembourg). Synthèse archéo-historique des quatre phases de construction, xiiie -xviiie siècle", Bulletin Monumental Société Française d'Archéologie 171-2: 117-139. https://doi.org/10.3406/bulmo.2013.9583

Kawamura, Y. 2005. "Melchor de Velasco, tracista de la ampliación barroca del monasterio de San Vicente de Oviedo", BSAA arte LXXI: 193-213.

Kawamura, Y. 2006. "Traída de agua para el monasterio de Santa María de la Vega de Oviedo, proyecto del arquitecto Melchor de Velasco", Li-o 12: 89-97.

Ladra, L. 2012. "Intervención arqueolóxica no Mosteiro de Samos (Lugo): resultados preliminares", Anuario Brigantino 35: 39-58.

Leroux-Dhuys, J. F. 1999. Las abadías cistercienses en Francia y Europa . Madrid.

Linage Conde, A. 2007. La vida cotidiana de los monjes en la Edad Media, Madrid.

Linarejos Cruz, M. 2006. "Recuperación de un paisaje de escala doméstica. Huertas y jardines en el monasterio de Santa María de El Paular, Rascafría (Madrid)", Bienes culturales: revista del Instituto de Patrimonio Histórico Español 6: 163-170.

López Álvarez, X. 1994. Las abejas, la miel y la cera en la sociedad tradicional asturiana, Oviedo. PMid:8190168

López de Guere-o Sanz, Mª T. 1996. "El monasterio premonstratense de San Salvador de Urdax. Génesis y evolución histórico-artística", Príncipe de Viana 207: 19-60.

López de Guere-o Sanz, Mª T. 1998. "La cilla, el pasaje de conversos y el locutorio del cillero", Bango Torviso, I. (dir.): Monjes y monasterios. El cister en el medievo de Castilla y León, Valladolid: 255-264.

López de Guere-o Sanz, Mª T. 1998b. "Las dependencias extraclaustrales", Bango Torviso, I. (dir.): Monjes y monasterios. El cister en el medievo de Castilla y León, Valladolid: 265-284.

López de Guere-o Sanz, Mª T. 2003. "Las dependencias extraclaustrales en los monasterios cistercienses y premonstratenses: espacios y funciones", García de Cortázar, J. A. (coord.): Vida y muerte en el monasterio románico, Aguilar de Campoo: 87-109.

López García, J. M. 1982. "Economía monástica y sociedad rural en Valladolid durante el Antiguo Régimen: La Real Cartuja de Nuestra Se-ora de Aniago", Revista de Historia Moderna. Anales de la Universidad de Alicante 2: 83-134.

López García, J. M. 1990. La transición del feudalismo al capitalismo en un se-orío monástico castellano: el abadengo de la Santa Espina (1147-1835) , Valladolid.

López López, J. M. 2001. Sistemas hidráulicos en los monasterios cistercienses de la Corona de Aragón: Arquitectura y Sostenibilidad , Tesis Doctorales, Universidad de Alicante, www.eltallerdigital.com.

López Mullor, A. y Caixal Mata, A. 1998. "Resultats dels darrers treballs d'excavació al monestir de Sant Llorenç prop Bagà", I Congrés d'Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya. 15 anys d'intervencions arqueològiques: mancances i resultats , Igualada: 472-488.

López Mullor, A., Caixal Mata, A. y Vila Carabasa, J. M. 2006. "El recinte medieval del monestir de Sant Llorenç prop Bagà. Campanyes arqueològiques dels anys 2000-2004", III Congrés d'Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya, Sabadell: 585-604.

Lyons, S. 2012. Bective Abbey Project E4028 - Season 2010 & Season 2011 Results from Archaeobotanical & Charcoal Analysis, http://bective.files.wordpress.com.2012.pdf.

Llopis Agelán, E. 1980. Las economías monásticas al final del Antiguo Régimen en Extremadura, Madrid.

Maines, C. y Bonde, S. 1996. "Water management and garden design at Saint-Jean-des-Vignes in the sixteenth century", Mascarenhas, J. M. P. B. de, Abecasis, M. H. y Ferreira Jorge, V. (eds.): Hidráulica monástica medieval e moderna, Lisboa: 269-297. PMCid:PMC177916

Manso Porto, C. 2002. "El monasterio de Santa María La Real de Oia. Estudio histórico-artístico", Cuadernos de Estudios Gallegos XLIX-115: 251-306. https://doi.org/10.3989/ceg.2002.v49.i115.138

Martín Prado, P. y Aranda Palacios, A. 2007. «Rehabilitación del antiguo convento de La Merced de Ciudad Real como museo», en Millán Martínez, J. M. y Rodríguez Ruza, C. (coords.): Arqueología de Castilla-La Mancha, Cuenca: 207-229.

Martínez de Aguirre, J. 1992. «El monasterio como ámbito de la vida cotidiana : espacios y funciones», Codex aquilarensis: Cuadernos de investigación del Monasterio de Santa María la Real 6: 75-98.

Martínez Pe-arroya, J. 1998. «El Convento franciscano de San Gil El Real de Madrid», en Andreu, E., Palacios, J. (coords.): La Plaza de Oriente. Arqueología y Evolución urbana , Madrid: 121-141.

Martínez Vega, A. 1994. El monasterio de Santa María de la Vega, Oviedo.

Martínez Vega, A. 1997. Santa María de Villamayor y San Martín de Soto. Los monasterios medievales del valle del Pilo-a, Infiesto.

Mascarenhas, J. M. P. B. de, Abecasis, M. H. y Ferreira Jorge, V. 1996. Hidráulica monástica medieval e moderna, Lisboa.

Mataró i Pladesala, M. 2002. "El monastir de Sant Pere de Rodes (El Port de la Selva, Alt Empordà), II Congrés d'Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya, Santa Cugat del Vallès: 65-77.

Matesanz Vera, P. 1993. "El monasterio de Santa María la Real (Aguilar de Campoo, Palencia). Arqueología y Arquitectura", Boletín de Arqueología Medieval 7: 95-116.

Mendes Pinto, M. 2011. Mosteiro de Santa Maria de Pombeiro. Arqueologia . Cámara Municipal de Felgueiras. PMid:21843485 PMCid:PMC3175079

Menéndez Pidal, G. 1986. La España del siglo xiii leída en imágenes, Madrid.

Miguel Hernández, F. 1989. "El sistema hidráulico en un monasterio cisterciense. Santa María de Carracedo (León)", I Coloquio de Historia y Medio Físico. El agua en zonas áridas: arqueología e historia, Almería: 899-920.

Miguel Hernández, F. 2012. «Religiosidad y edificios religiosos en la España cristiana (siglos xii-xv). Una síntesis desde la arqueología», Territorio, sociedad y poder. Revista de estudios medievales 7: 9-62.

Miguel Hernández, F. y Marcos Villán, M. A. 1997. "Arqueología del horno de fundición de campanas del convento de San Francisco Extrapontem de Zamora", Las campanas. Cultura de sonido milenario. Actas del I Congreso Nacional, Santander: 439-456.

Mínguez Fernández, J. Mª 1980. El dominio del monasterio de Sahagún en el siglo X , Salamanca.

Mitchell, J. 1996. "Monastic Guest Quarters and Workshops: The Example of San Vincenzo al Volturno", en Sennhauser, H. R. (ed.): Wohn- und Wirtschaftsbauten frühmittelalterlicher Klöster, Zürich: 127-155.

Morales Mu-iz, A. 1994. La dieta de los monjes cartujos de Santa María de Las Cuevas , El Paular.

Moreta Velayos, S. 1971. El monasterio de San Pedro de Carde-a. Historia de un dominio monástico castellano (902- 1338), Salamanca.

Moreta Velayos, S. 1974. Rentas monásticas en Castilla. Problemas de método, Salamanca.

Moro Barre-ada, J. Mª 1976. "La desamortización de los bienes municipales en Asturias en la segunda mitad del siglo xix", B.I.D.E.A. 88: 627-679.

Munita Loinaz, J. A. 1995. El monasterio de La Oliva en la Edad Media (siglos xii al xvi). Historia de un dominio cisterciense navarro, Vitoria Gasteiz.

Mu-iz López, I. 2001. Memoria del análisis territorial del monasterio de San Salvador de Cornellana (Salas) , en Adán Álvarez, G., Monasterio de San Salvador de Cornellana Arqueología 2001 , Consejería de Cultura y Turismo, Oviedo.

Mu-iz López, I. y García Álvarez-Busto, A. 2009. "El monasterio de Santa María de Raíces (Castrillón): intervención arqueológica de 2005 y propuesta interpretativa", Excavaciones Arqueológicas en Asturias 2003-2006 , Oviedo: 243-254.

Mu-oz Jiménez, J. M. y Schnell Quiertant, P. 2006. "Los hornos de cal del Zancao en Vegas de Matute (Segovia)", Re Metallica 6-7: 75-82.

Musset, J. 1984. "Le droit de colombier en Normandie sous l'Ancien Régime", Annales de Normandie , 34e année 1: 51-67.

Nu-o González, J. 2008. "Las bodegas medievales de Pampliega (Burgos)", Codex Aquilarensis 24: 8-30.

Olcoz, S. 2008. Fitero Cisterciense. Del monasterio a la villa (siglos xii-xv), Tudela. PMid:17934820

Padilla Lapuente, J. I. 1980. "Aportación al estudio de la estructura económica de un monasterio altomedieval. Un prototipo: Sant Pere de Grau d'Escales", Acta histórica et archaeologica mediaevalia 1: 197-224.

Pallares, Mª C. 1979. El monasterio de Sobrado: un ejemplo de protagonismo monástico en la Galicia medieval , A Coru-a.

Paz González, D. 1991. El monasterio de Santa María de Villanueva de Oscos: de la reforma a la exclaustración, Oviedo.

Pedregosa Megías, R. J. y Martínez Novillo Moya, A. 2007. "El convento de San Antonio, Montefrío (Granada). Estudio histórico-arqueológico a partir del análisis de las estructuras emergentes", Antiquitas 18-19: 237-263.

Pérez-Embid Wamba, F. J. 1986. El Císter en Castilla y León. Monacato y dominios rurales (Siglos xii-xv), Salamanca.

Pérez-Embid Wamba, F. J. 2011. "Los cistercienses y el agua. El ejemplo de las abadías francesas y españolas", en Abellán Pérez, J. y Casta-eda Fernández, V. (coords.), Homenaje al profesor Antonio Caro Bellido, vol. 2, Cádiz: 305-314.

Pernoud, R. y Herscher, G. 1996. Jardins de monastères . Arles: Actes Sud.

Pita Galán, P. 2011. "Los arquitectos religiosos y las obras de ingeniería", en Huerta, S., Gil Crespo, I., García, S. y Taín, M. (eds.): Actas del VII Congreso Nacional de Historia de la Construcción, Madrid: 1109-1118.

Pressouyre, L. 1994. L'Espace cistercien , París. Real Jardín Botánico 1797. Semanario de Agricultura y Artes dirigido a los párrocos , T. I, Madrid.

Redi, F. y Petrella, G. 2007. Dal fuoco all'aria. Tecniche, significati e prassi nell'uso delle campane dal Medioevo all'Età Moderna, Pisa.

Revuelta González, M. 1976. La Exclaustración (1833-1840) , Madrid.

Ríos González, S. 2014. "El foso para fundir campanas de la antigua iglesia de los PP. Franciscanos de Avilés (actual parroquial de San Nicolás de Bari)", Nailos. Estudios Interdisciplinares de Arqueología 1: 210-223.

Riu-Barrera, E. 1998. "Implantació territorial i forma arquitectónica dels monestirs de la Catalunya Comtal (s. ix-xi)", I Congrés d'Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya. 15 anys d'intervencions arqueològiques: mancances i resultats , Igualada: 294-307.

Riu-Barrera, E. 2002. "L'arqueologia dels monestirs en els darrers temps. Aportacions i problemes", II Congrés d'Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya, Santa Cugat del Vallès: 185-192.

Ríu Ríu, M. 1982. Acta historica et archaelogica mediaevalia. Annex Núm.: 1 Necròpolis i sepultures medievals de Catalunya, Barcelona.

Ríu Ríu, M. 1989. L'arqueologia medieval a Catalunya, Barcelona.

Rodríguez Díaz, E. 2001. "La industria del libro manuscrito en Castilla: fabricantes y vendedores de pergaminos (ss. xii-xv), Historia, instituciones, documentos 28: 313-351.

Rodríguez López, A. 1907. El Real Monasterio de las Huelgas de Burgos y el Hospital del Rey, Burgos.

Rodríguez Untoria, S. y Fernández del Cerro, J. 2011. "De casa a convento: el Monasterio de San Clemente de Toledo", en Izquierdo Benito, R. y Passini, J. (eds.): La ciudad medieval: de la casa principal al palacio urbano, Toledo.

Ruiz de la Pe-a Solar, J. I. 1977. Historia de Asturias. Baja Edad Media 5, Salinas.

Saavedra Fernández, P. 1987. "La economía del Monasterio de Carracedo; ca. 1700-1834", Studia historica. Historia Moderna 5: 241-282.

Salazar Ortiz, N. 2006. "Primeres intervencions arqueològiques al monestir de Santa María de Lavaix (anys 2003- 2005), III Congrés d'Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya , Sabadell: 807-814.

Salazar Ortiz, N. 2010. "Noves dades arqueològiques sobre l'antiga sala capitular (segles xiii-xiv) del monastir de Ripoll (Ripollès)", Desenes Jornades d'Arqueología de les Comarques de Girona , Arbúcies: 547-552.

Sales Carbonell, J. 2013. "Fabricando pergamino durante la antigüedad tardía. Notas arqueológicas para los monasterios de Hispania", Augustinianum 53-2: 469-500.

Salvador Velasco, M. y Vi-é Escartín, A. I. 2008. "Excavaciones arqueológicas en diferentes dependencias domésticas y religiosas del monasterio", en Larrén Izquierdo, H. (coord.): Moreruela: un monasterio en la historia del Císter , Junta de Castilla y León: 403-425.

San Gregorio Hernández, D., Enríquez Sánchez, E., Martín Rodríguez, E. y Cruz Sánchez, P. J. 2009. "Algunas notas sobre el monasterio cisterciense de San Andrés de Arroyo (Santibá-ez de Ecla, Palencia) a través de sus documentos arqueológicos", Estudios del Patrimonio Cultural. Revista digital 2, www.sercam.es: 27-48.

Sanjust i Latorre, C. 2010. L'Obra del Reial Monestir de Santa Maria de Pedralbes des de la seva fundació fins al segle xvi: un monestir reial per a l'orde de les clarisses a Catalunya, Barcelona.

Sanz Fuentes, Mª J. y Buría Fernández, Mª J. 2002. "El arquitecto Melchor de Velasco y el claustro del monasterio de Obona", De Arte 1: 81-88.

Schávelzon, D. y Silveira, M. 2005. " La vida cotidiana en un convento colonial: Santa Catalina de Siena a través de la Arqueología", Mundo de Antes 4: 105-126.

Seijas Montero, M. 2012. "El patrimonio de los monasterios cistercienses del sudoeste gallego en la Edad Moderna", Hispania. Revista Española de Historia 241: 423-452.

Smith, V. 2007. A History of Personal Hygiene and Purity, Oxford.

Soeiro, T. 1996-1997. "Lagares de azeite no concelho de Penafiel", Portugalia XVII-XVIII: 219-244.

Squatriti, P. 1998. "Water, Baths and Corporeal Washing", Water and Society in Early Medieval Italy AD 400–1000 , Cambridge: 44–65. https://doi.org/10.1017/cbo9780511583094.003

Squatriti, P. 2007. "La gestione delle risorse idriche nei complessi monastici altomedievali", en De Rubeis, F. y Marazzi, F. (eds.): Monasteri in Europa occidentale (secoli VIII-XI): topografia e strutture, Roma: 273-286.

Suárez Cortez, B. E. 1998. Historia de los usos del agua en México, México D. F.

Subiranas Fàbregas, C. y Vila Fàbregas, G. 2006. "El monestir de Sant Benet de Bages. Intervencions arqueològiques a l'església i a l'ala de llevant", III Congrés d'Arqueologia Medieval i Moderna a Catalunya, Sabadell: 631-644.

Torrente Fernández, I. 1982. El dominio del monasterio de San Bartolomé de Nava (siglos xiii-xvi) , Oviedo.

Tovar Esquivel, E. 2000. Arquitectura y vida cotidiana en el convento de San Lorenzo de la ciudad de México, México D.F.

Vallés Choclán, J. A. 1998. "El abastecimiento de agua en la Puebla de Guadalupe (Cáceres)(ss. xiv-xix). Conflictos sociales en torno a una obra hidráulica", en Bores Gamundi, F. (coord.): Actas del II Congreso Nacional de Historia de la Construcción, A Coru-a: 499-508.

Vilar, Mª J. 2011. "La presencia de laicos en los conventos femeninos de clausura: educandas, donados, sirvientes, operarios, médicos y se-oras de piso. El caso de Santa Clara la Real de Murcia (1788-1874)", en Campos, F. J. (coord.): La clausura femenina en el Mundo hispánico: una fidelidad secular 1, El Escorial: 491-510.

Virgili, A. 2005. "L'economia monacal. Treball i renda feudal en els monestirs cistercencs", Actas del Primer Curs- Simposi sobre el Monaquisme Cistercenc. El Císter: Poder i Espiritualitat , Santes Creus: 75-97.

Virto Ibá-ez, J. J. 1991. "La desamortización del monasterio cisterciense de La Oliva (Navarra)", Príncipe de Viana 194: 145-158.

V.V.A.A. 1961. Corias Centenario 1860-1960, Oviedo. PMCid:PMC223226

V.V.A.A. 2004. La sidra y el vinu n'Asturies, nº 13, Cultures. Revista Asturiana de Cultura, Uviéu.

Yarza Luaces, J. 1982. Arte Medieval II. Románico y Gótico, Fuentes y documentos para la historia del arte, Barcelona.

Descargas

Publicado

2016-06-30

Cómo citar

García Álvarez-Busto, A. (2016). Al servicio del claustro. Análisis de los espacios de trabajo en los monasterios hispánicos (siglos XI-XIX). Hispania Sacra, 68(137), 145–178. https://doi.org/10.3989/hs.2016.011

Número

Sección

Artículos